تحلیلی بر تحولات فرهنگ و هنر قزاقستان در دوران 30 سال ریاست جمهوری نورسلطان نظربایف

مردم قزاقستان با تاریخی دیرین و تمدنی ممتاز، تجربه های موفق سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی و نیز نعمت های بزرگ الهی که در اختیار دارند، پس از به استقلال رسیدن، در طی سه دهه گذشته با یکپارچگی و هم آوائی، ملی زمینه های جهش منطقی و گام به گام به سمت شکوفائی در سطح منطقه و جهان را فراهم آوردند. نگاهی به تحولات 30 ساله اخیر قزاقستان در حوزه فرهنگ و هنر، اهمیت و کیفیت رویکرد رو به جلوی دولت و مردم را روشن تر می کند.

نگاهی گذرا به تاریخ قزاقستان نشان می دهد که از قرن سیزدهم تا اواخر قرن پانزدهم میلادی، قزاقستان تحت سلطه مغول ها قرار داشت. بعدها دچار جنگ های داخلی گشته و ارتباط میان قزاق ها و روس ها از قرن شانزدهم قوت گرفته و قزاق ها بتدریج زیر سلطه روس ها قرار گرفتند. در این دوران با توجه به این که روس ها به برخی از آداب و سنت های تاریخی، فرهنگی و مذهبی ویژه مردم قزاقستان بی توجهی نشان می دادند، محدودیت هائی در تنوع فعالیت های فرهنگی اقوام و نژادها وجود داشت. اما با تشکیل جمهوری خودمختار قزاقستان در سال 1920 میلادی و تغییر نام آن به جمهوری قزاقستان در سال 1936 میلادی و سپس استقلال رسمی آن در سال 1991میلادی و انتخاب نورسلطان نظر بایف به عنوان نخستین رئیس جمهوری قزاقستان، سنت های دیرین ملی و مذهبی مردم قزاقستان با اهدافی پیشرو جانی دوباره گرفت و رفته رفته بر تنوع و گوناگونی فعالیت های فرهنگی و هنری و حضور آداب و رسوم، سبک زندگی و اعتقادات نهفته در اقوام و نژادهای قزاق افزوده گردید.

طی سه دهه اخیر دولت منتخب و مردم قزاقستان بدون دخالت بیگانگان و با اتکا به همت و تلاش و خواست خود توانستند تا به عنوان یکی از کشورهای نادر، اما آزاد در جهان با دارا بودن وسعت پهناور منابع زیر زمینی، رو زمینی، آب و خاک مطلوب و فراوان و دریا، اراده و توان مدیریت علمی رو به جلوی خود را به جهان بروز دهند و به پشتوانه خواست ملی گام های استواری را برای رسیدن به آینده ای روشن و دستیابی به سعادت و زندگی شایسته، بردارند.

نگاه راهبردی به فرهنگ و هنر این کشور در طی 30 سال گذشته، سبب گردید تا قزاقستان در توسعه کمی و کیفی آموزش عالی و کسب رنکینگ جهانی به موفقیت هائی نایل آید. توسعه کیفی در جذب استاد و دانشجو در دانشگاه ها، توسعه تعاملات بین المللی دانشگاه های قزاقستان با دانشگاه های کشور های منطقه و جهان، برگزاری کنفرانس ها و نشست های علمی بین المللی به هدف بهره مندی از تجارب و اندیشه های توسعه محور دانشمندان جهان، تمرکز بر توسعه اشتراکات فرهنگی ملت و اقوام مختلف در قزاقستان و سایر کشورهای خویشاوند نظیر ایران، زمینه را برای توسعه و وحدت بین المللی در حوزه فرهنگ مساعد کرد. افزایش بیش از پیش سرمایه گذاری و ترویج فرهنگ نوروز در میان قزاق ها و جذب سرمایه ها و اندیشه ها و نوآوری های ملی و بین المللی در این خصوص، خود نشانه پراهمیتی از تمرکز دولت بر توسعه همه جانبه فرهنگی است.

نکته ای که بسیار اهمیت دارد، نگاه تثبیت گرایانه دولت قزاقستان به وضعیت اقتصاد پایدار با تاکید بر “رشد رفاه قزاقستانی ها ” است. به طور طبیعی پس از طی دوره های دشوار توسعه محور در سال های گذشته، اکنون زمینه برای تمرکز دولت به منظور بهره مندی مردم از فوائد آن مسیر دشوار، فراهم گردید و با کوشش در جهت ایجاد احساس رضایت مندی در بین مردم، در قالب افزایش در آمد و کیفیت زندگی، بستر و انرژی مشارکت آنان را برای ادامه مسیر توسعه پایدار فراهم نماید.

در طول سه دهه گذشته دولت نورسلطان نظر بایف تلاش کرد تا به منظور رسیدن به اهداف متعالی در حوزه فرهنگی و اجتماعی سه رویکرد بنیادین را در راس برنامه های خود قرار دهد و راهکارهایی برای آن دستیابی به اهداف تعریف شده در آن ارائه نماید. این رویکردهای استراتژیک شامل سه برنامه کوتاه و بلند مدت ششگانه، دهگانه و صدگانه است که به عنوان سند راهبردی در مسیر تحولات فرهنگی و اجتماعی مطرح گردید و حتی دولتی پس از نظر بایف نیز خود را ملزم به انجام آن می داند. حاصل این رویکردها قزاقستان را در مسیرهای تحول فرهنگی و هنری قرار داد که در زیر به مهم ترین آنها اشاره می گردد و سپس تحلیل قرار می گیرد.

1- انتقال زبان قزاقی از الفبای سیریلیک به الفبای لاتین:

این پروژه می تواند یکی از تاریخی ترین اقدام های علمی و فرهنگی جناب نظربایف باشد. شاید عمل بدین تصمیم بزرگ در ابتدا ریسک بزرگی برای مردم قزاقستان باشد، اما به تدریج تاثیر شگرف آن را در رشد فرهنگ و اقتصاد و مدرن سازی کشور خود احساس خواهند کرد. این تصمیم بزرگ نیاز به خواست و اراده مردم قزاقستان دارد. دل کندن از الفبائی که سال ها با آن می توشتند و با یکدیگر رابطه اجتماعی، علمی و عاطفی برقرار می کردند، آسان نیست، اما مشاهده تصویر بزرگ آینده خود در آینه توسعه، این تغییر را برای مردم قزاقستان آسان خواهد کرد. با توجه به این که زبان انگلیسی بیشترین حجم ارتباط علمی، فرهنگی و اقتصادی جهان توسعه یافته را به خود اختصاص داده است، نزدیکی زبان قزاق به نوشتار و بخشی از ادبیات لاتین گام موثری خواهد بود برای دستیابی به چنین حجم ارتباطی در مسیر توسعه و آینده ای روشن تر.

به نظر من این تصمیم بنیادی، مهم ترین پروژه از میان دیگر پروژه ها است که همه برنامه ها را در دل خود جای می دهد. زیرا این مهم ترین اراده زیرساختی و ریشه ای مردم قزاقستان در مسیر تحول جدید، اما با حفظ هویت سرزمین مادری است.

بی تردید گذار به خط لاتین دسترسی نسل جدید قزاق به علم و فن‌آوری امروز جهانی و ارتباط آنان با جهان غرب را آسان‌تر خواهد کرد، هرچند بسیاری در این امر تردید دارند و رسیدن به این هداف را بسیار دشوار می دانند.

2- ایمان و اتکا به سرزمین مادری:

این برنامه مهم می تواند تمام تصمیم های روشنفکرانه و آینده نگرانه را گارانتی کند، به گونه ای که هر اقدامی که در مسیر توسعه قزاقستان صورت می گیرد، با فرهنگ، آموزش، اقتصاد و هویت تاریخی مردم هماهنگی کامل خواهد داشت. به معنای دیگر ” سرزمین مادری ” اصلی است که همه برنامه ها و پروژه های پیشنهادی با آن تطبیق داده می شوند که آیا مسیر افتخار آفرین در حوزه مدرن سازی آموزش، اقتصاد و فرهنگ، به حفظ و تقویت هویت و شایستگی های میراث تاریخی و آموزه های تمدنی کمک می کند یا نه؟

برداشت من از این پروژه مهم که می تواند برنامه هائی چون ” دانش انسانی جدید (هزار کتاب درسی جدید) “، “روح مقدس سایت های باستانی قزاقستان ” و ” صد چهره جدید قزاقستان ” را در دل خود جای دهد، این است که مردم قزاقستان ” سرزمین مادری ” را به عنوان نیروی انرژی بخش در مسیر پیشرفت و مدرن سازی می دانند و در هر مرحله از پیشرفت، وطن پرستی ملی و عشق ورزی هویتی و تاریخی را سرلوحه و چراغ راه خود می دانند.

3- فرهنگ مدرن قزاق در گستره جهانی:

این پروژه برای مردم قزاقستان مانند یک خانه تکانی و پوست اندازی مهم است و برای عملی شدن آن، به خواست و اراده ملت بستگی دارد. با استعداد های بالقوه ای که در سرزمین قزاقستان از حیث فرهنگ قومی و بومی، میراث تاریخی، ذخائر زیرزمینی خدادادی، کشاورزی پرمحصول و صنایع رو به رشد وجود دارد، برقراری ارتباط تنگاتنگ با کشورهای جهان به منظور جذب سرمایه گذاری، مشارکت در پروژه های فرهنگی و اقتصادی و توسعه همه جانبه، یک ضرورت اجتناب ناپذیر است. برای دستیابی به چنین موفقیت مهمی لازم است مردم قزاقستان با ادبیات، فرهنگ و نگاه مدرن رابطه برقرار کنند و انتخاب ها و خواست مدرن مردم جهان را در کانون سرزمین خود جای دهند تا قزاقستان در یک افق جهانی جایگاه بلند خود را بیابد و مردم جهان پذیرای همه زیبائی های درونی و برونی قزاقستان شوند. در چنین صورتی است که سرعت رشد مردم مهربان و پرتلاش قزاقستان در کوتاه زمان افزایش خواهد یافت و به افق پیشرفت مورد انتظار رئیس جمهور محترم خواهد رسید.

4- خودآگاهی ملی در سایه حفظ هویت

طی دهه گذشته دولت قزاقستان برای رسیدن به خودآگاهی ملی، رقابت‌پذیری در جهان امروز، به‌ویژه در حوزه آموزش و پرورش را مد نظر قرار داد. در این مسیر افزایش سواد و توان بهره مندی از رایانه، دانش زبان‌های خارجی و فرهنگ باز مهم ترین راهکارها به شمار می آید.

پراگماتیسم یا عمل‌گرایی در حوزه فرهنگ و هویت واقعی نگاه تحولگرای دیگری است که در برنامه های دولت نظرباف دیده می شود. در این مسیر پرهیز از مصرف‌گرایی در حوزه اقتصاد و فرهنگ و اتکا به تولید و توان داخلی و خلق ایده های جدید و فرهنگ خردگرایی در ساخت و اخذ تصمیم مد نظر قرار می گیرد.

جهت دیگر در مسیر خودآگاهی و حفظ هویت ملی عنوان شده است، توجه به مدرنیزه با محتوا و فهم متفاوت هویت فرهنگی است. درست است که مدرنیزه یک نوع گذار از مدل سنتی پیشرفت به مدل فراگیر جهانی تلقی می شود، اما تجربه دیگر کشورها در جهان امروز ثابت کرد که این مهم در سایه توجه به مدل های نهفته و برداشت خلاقانه از دل فرهنگ و سبک زندگی گونه های قومی و نژادی و زبانی هر کشور ماناتر و جذاب تر می نماید.

در میان میراث های فرهنگی ملموس و ناملموس قزاق که می شود از دل آن به ایده های خلاقانه و مدرن دست یافت و آثار متعدد و جذاب هنری تولید کرد، می توان به عرف و عادات و سنت های ملی، زبان، موسیقی، رقص، پوشاک سنتی اقوام، غذاهای سنتی، ورزش های بومی، ادبیات و آیین‌های عروسی و نوروز اشاره کرد که در واقع ساختار و روح ملی مردم قزاق را تشکیل می‌دهند و می تواند الهام بخش بسیاری از ایده های مدرن باشد.

5- رسیدن به توسعه تکاملی، نه انقلابی

تحولات و زندگی توسعه محور اخیر جهان سبب گردید تا انقلاب فن‌آوری نیمی از تخصص‌ها یا پیشه‌ها را در جهان از میان بردارد و در این مسیر تنها فرد دارای دانش و تخصص عالی می‌تواند در آینده با خو گرفتن به تغییر پیشه و کسب و کار زندگی خود را پیش ببرد. دولت نظربایف به منظور دستیابی به توسعه تکاملی (بدون اتکا به انرژی و اراده انقلابی) بودجه های قابل توجهی را به بخش آموزش و پرورش و آموزش عالی اختصاص داد. اگر چه برخی از منتقدان بی اعتقادی به نگاه انقلابی را نشانه انزجار دولت نظربایف نسبت به هر گونه تحرک انقلابی می دانند و آن را به نوعی خودکامگی در مسیر تحول و تکامل تشبیه کردند.

اما نظربایف مسرانه بر این باور است که دوران انقلاب‌ها سپری نشده، بلکه شکل و محتوای آنها تغییر یافته است. دولت ایشان با نگاهی به تحولات تاریخ قزاق و دیگر ملت های جهان، معتقد است که تنها پیشرفت تکاملی فرصت شکوفایی را برای ملت فراهم می‌کند و در غیر این صورت، قزاقستان ممکن است، دوباره به تله‌ای تاریخی بیافتد.

به نظر می رسد با چنین رویکردی از سوی دولت نورسلطان نظربایف زمینه های تحول قزقستان در مسیر توسعه تکاملی فرهنگ و هنر آهنگی آرام و بدون شتاب زدگی به خود بگیرد، اما بر سرعت مدرن شدن خود بیافزاید.

ضمن تبریک جشن سی امین سال به استقلال رسیدن کشور قزاقستان، برای دولت منتخب و مردم متمدن این سرزمین مقاوت و اراده و شور، آرزوی موفقیت و پیشرفت فراوان دارم.

با احترام

25 جولای 2021

دکتر مصطفی رستمی

(دانشیار و عضو هیات علمی دپارتمان پژوهش هنر، دانشگاه مازندران – ایران، m.rostami@umz.ac.ir)